Châu Âu - Triển vọng tương lai
Khi châu Âu vực dậy từ đống hoang toàn của hai cuộc chiến tranh thế giới, ý tưởng về việc sát nhập châu Âu là rất tự nhiên. Chúng ta có một châu lục với các quốc gia sở hữu nhiều điểm chung. Tất cả họ đều đã trải qua thời kỳ Phục Hưng và thời kỳ Khai Sáng và kết quả để lại là một nền văn hóa châu Âu, một cách tư duy giống nhau về bản thân họ và về thế giới. Thiên Chúa Giáo là tôn giáo thống trị. Quay trở lại lịch sử, những quốc gia này đã cùng chia sẻ di sản từ những năm tháng của đế chế La Mã, điều này mang lại cho họ một sự đồng nhất nào đó trong cách tổ chức xã hội. Tuy nhiên, mặc cho tất cả các điểm chung đó, điều đáng chú ý ở thế kỷ 20 chính là sự bất đồng và chia rẽ giữa họ, vì họ bị dẫn dắt bởi những thiên thần tội lỗi để lâm vào những cuộc chiến tàn bạo, kéo dài, giết hại lẫn nhau, để lại hậu quả là hàng triệu người chết. Sau đó, hợp nhất trở thành sứ mệnh trung tâm của những nhà lãnh đạo châu Âu. Điều này thể hiện hy vọng tột cùng cho một nền hòa bình lâu dài. Cách rõ ràng nhất để thực hiện điều này là các quốc gia phát triển dựa trên những điểm tương đồng, bỏ qua một bên những khác biệt và ràng buộc vận mệnh dân tộc lại gần nhau hơn để họ không bao giờ phải chịu đựng những hệ quả kinh hoàng mà có thể nói là do chính họ gây nên.
Khi đã quyết định đây là một dự án quan trọng, họ bắt đầu xây dựng những thể chế cần thiết. Họ ký Hiệp ước Paris năm 1951, thành lập Cộng đồng Than Thép châu Âu, tổ chức tiền thân của Liên minh châu Âu. Vào năm 1957, Hiệp ước Rome, văn bản đề xuất thành lập một thị trường chung, và các chính sách nông nghiệp và vận tải chung, đã được ký kết. Cộng đồng này sau đó phát triển thành Liên minh châu Âu và mở rộng ra bao gồm 27 quốc gia sau khi Chiến tranh Lạnh kết thúc. Trong số các quốc gia này, có 17 nước áp dụng đồng tiền chung, đồng Euro.
Hội nhập mang lại một triển vọng rất lớn bên cạnh hòa bình. Một châu Âu đạt được sự đồng nhất về mặt mục tiêu sẽ đạt được sức mạnh kinh tế lớn hơn, và quan trọng hơn là một tiếng nói nặng ký hơn trong các vấn đề quốc tế. Hay nói đơn giản, đó sẽ là một châu Âu hùng mạnh hơn. Nếu người châu Âu tăng cường việc hội nhập và tiến tới có một bộ trưởng tài chính, và có lẽ có luôn một bộ trưởng ngoại giao và một bộ trưởng quốc phòng, thì họ sẽ gia tăng được sức mạnh cứng ở một mức độ khổng lồ. Hãy xét trường hợp người Mỹ. Cơ bản họ là những người châu Âu được chuyển đến một châu lục khác và bỏ đi lòng trung thành với bộ tộc riêng và ngôn ngữ riêng của mình. Nếu châu Âu hội nhập tới một mức độ tương tự và trở thành Hiệp chủng quốc châu Âu, thì không có gì người Mỹ có thể làm mà người châu Âu lại không thể làm. Châu Âu là một thực thể đông dân cư hơn Mỹ (500 triệu người so với 310 triệu) và nền kinh tế lớn hơn một phần sáu so với Mỹ. Một châu Âu như vậy chắc chắn sẽ chạy đua cho vị trí siêu cường hàng đầu thế giới.
Nhưng than ôi, tất cả các dấu hiệu đều chỉ ra khả năng không thể hội nhập. Cho đến bây giờ họ đã thất bại trong việc làm cho đồng tiền chung trở nên hiệu quả và không có mấy khả năng để tiến tới một lập trường chung về chính sách đối ngoại hoặc một hệ thống quân sự duy nhất. Họ có lịch sử của riêng mình, mà trong đó mỗi nền lịch sử lại kéo dài hàng nhiều thế kỷ về trước. Mỗi dân tộc tự hào về truyền thống riêng của họ. Quan trọng hơn tất cả, họ muốn duy trì sự tồn tại ngôn ngữ của mình – vì có cả một thời kỳ huy hoàng và một nền văn học tráng lệ đằng sau đó. Mỹ quyết định bắt đầu từ đầu và tạo ra một nền văn học hoàn toàn mới, nhưng châu Âu sẽ không thể làm như vậy. Mặc dù tiếng Anh đã là ngôn ngữ thứ hai trong tất cả các nước, nhưng lục địa này sẽ không bao giờ chấp nhận đây là ngôn ngữ làm việc duy nhất.
Vậy thì vị trí của châu Âu trên thế giới sẽ là gì? Họ sẽ là những diễn viên nhỏ hơn trên trường quốc tế. Đối diện với thế thống trị của các cường quốc lớn như Mỹ và Trung Quốc, và có lẽ sau này là Ấn Độ, châu Âu sẽ bị giảm xuống chỉ còn vai trò những diễn viên phụ. Hầu hết các nước châu Âu sẽ được cư xử - khá hợp lý - như những quốc gia nhỏ bình thường khác. Đức có thể có khả năng gánh vác một mình, nhờ có dân cư và thành công về mặt kinh tế của họ, mặc dù nước này sẽ không muốn làm gì đó phật lòng những nước khác bởi vì họ vẫn mang đầy cảm giác tội lỗi vì đã giết sáu triệu người Do Thái trong cuộc tàn sát Holocaust. Người Anh sẽ còn giữ một số ảnh hưởng nhất định vì mối quan hệ đặc biệt xuyên Đại Tây Dương với Mỹ.
Tuy nhiên, châu Âu không thể hy vọng tiếng nói của mình có giá trị gì nhiều tại một bàn hội nghị có mặt Mỹ, Trung Quốc và Ấn Độ, ngay cả khi các nhà lãnh đạo châu Âu có thể vẫn ngần ngại thừa nhận điều này vì ý thức lịch sử về niềm kiêu hãnh của bản thân và kinh nghiệm lâu năm tham gia trên sân chơi quốc tế. Rốt cuộc, bạn đang so sánh các quốc gia 40, 50 hay 80 triệu dân đối đầu với 1,3 tỉ dân của Trung Quốc và 1,2 tỉ dân của Ấn Độ. Đặc biệt là người Trung Quốc, họ thấy rằng một châu Âu phân mảnh sẽ làm cho cuộc sống dễ dàng hơn với họ. Họ có thể giải quyết với từng nước một, hơn là cả nhóm. Mỗi quốc gia châu Âu sẽ phụ thuộc nhiều vào Trung Quốc hơn là nước này phụ thuộc vào họ. Sự phụ thuộc này sẽ còn gia tăng khi mà nền kinh tế Trung Quốc đang hướng về nội địa nơi mà nhu cầu tiêu thụ trong nước ngày càng tăng làm động lực phát triển cho cả guồng máy.
Tuy nhiên tiếng nói trên trường quốc tế của châu Âu bị giảm đi sẽ không khiến cho tiêu chuẩn sống của lục địa này giảm theo cùng mức độ. Nếu châu Âu có thể sống sót qua thời kỳ đổ vỡ của đồng Euro, họ sẽ quay lại với những gì mà họ từng có. Châu Âu mất đi tiếng nói trên thế giới, nhưng các quốc gia tại đây vẫn có một tiêu chuẩn cao về giáo dục và kỹ năng giúp người dân vẫn có được cuộc sống tốt. Sẽ có suy giảm, nhưng mỗi quốc gia sẽ đạt một trạng thái ổn định phù hợp với mức độ cạnh tranh của riêng mình. Người châu Âu sẽ sống một cuộc sống đủ hạnh phúc.
Tôi viết sách này với tâm trạng buồn bã hơn là muốn chế giễu sự suy yếu không thể tránh khỏi của châu Âu. Tôi không muốn làm người châu Âu thất vọng. Người châu Âu là những dân tộc rất văn minh. Vâng, họ là những nhà thực dân – người Pháp, người Bỉ, người Anh và người Tây Ban Nha. Nhưng người Pháp có sứ mệnh khai hóa văn minh (mission civilisatrice) để chuyển nền văn minh của họ sang cho người châu Phi. Và về tổng thể, người Anh ra đi để lại sau lưng họ các thể chế, trong đó có ở Singapore. Chúng tôi có nền pháp quyền, có các đạo luật, chúng tôi có tiếng Anh và chúng tôi đủ khôn ngoan để không thay đổi bất cứ thứ nào trong số những di sản này. Chúng giúp chúng tôi phát triển. Các thể chế của họ đã đủ hiệu quả rồi. Điều mà tôi làm là đảm bảo rằng chúng tôi không phá hoại các thể chế này mà chỉ làm cho chúng mạnh hơn.
Đối lập hoàn toàn, người Bỉ đã để Congo lại trong một đống hỗn độn. Họ khai thác nguyên liệu thô và khi thời điểm buộc họ phải rời đi, nơi này tan rã theo cuộc chiến giữa các bộ tộc. Ngày nay Congo vẫn còn vướng vào rắc rối. Tại Guinea, Charles de Gaulle đã rất tức giận với Ahmed Sékou Touré, một nhà đấu tranh mạnh mẽ vì tự do, đến nỗi mà người Pháp đã dỡ hết tất cả đường dây điện và điện thoại trước khi họ rời đi. Guinea vẫn chưa phục hồi lại từ chuyện này. Người Pháp không làm như vậy đối với tất cả thuộc địa của mình nhưng họ đã làm với Guinea vì Sékou Touré đã quấy nhiễu chính phủ Pháp. Do vậy, Sékou Touré thừa hưởng một hệ thống không hoạt động, một hệ thống mà ông không bao giờ có thể làm cho hoạt động lại được.
Những điều này tạo nên sự khác biệt. Nếu người Anh để lại quốc gia của tôi như tình trạng mà Pháp và Bỉ đã để lại cho thuộc địa của họ, tôi không chắc tôi có thể xây dựng nên Singapore của ngày hôm nay. Người Anh rời đi trong lịch thiệp. Tòa nhà Istana trước đây là nơi làm việc của thủ hiến cuối cùng, Bill Goode, người đã trao tòa nhà lại một cách nguyên vẹn, mọi thứ đều có trật tự. Ông dẫn tôi tham quan một vòng và giới thiệu tôi với những người quản gia và những người khác trước khi rời đi. Từ đó ông đến Bắc Borneo trong một khoảng thời gian ngắn rồi nghỉ hưu. Chúng tôi cảm thấy biết ơn vì hệ thống mà họ để lại và sự ra đi đầy lịch thiệp này.
Hỏi: Ông thấy cá nhân mỗi quốc gia châu Âu phát triển thế nào? Ví dụ, người Đức đã làm rất tốt trong 10 năm qua.
Đáp: Vâng, bởi vì họ không tiêu xài nhiều hơn những gì mà họ kiếm được và lực lượng công nhân của họ có tay nghề rất cao. Họ sản xuất một số máy móc tốt nhất thế giới, và những chiếc xe hơi tốt nhất – Mercedes, Volkswagen, BMW, Porsche. Người Đức sẽ tiếp tục làm tốt vì đó là bản chất xã hội của họ. Họ từng gần như chinh phục được toàn bộ châu Âu. Họ có động lực và sẵn sàng tự tổ chức bản thân. Nếu không có Winston Churchill, không có cuộc tấn công điên rồ vào Liên Xô, và không có người Mỹ, thì Hitler có lẽ đã chinh phục được châu Âu và toàn bộ người dân nơi đây sẽ nói tiếng Đức.
Hỏi: Ông nghĩ nước Anh trong 20 năm tới sẽ năng động hơn hay kém năng động hơn?
Đáp: Sẽ tàm tạm thôi. Đó là một đất nước đã xây dựng nên một đế chế hùng mạnh, sau đó đã phá hủy đế chế này sau Thế chiến II vì người Mỹ buộc họ phải như vậy. Sau khi họ mất Ấn Độ, Pakistan và Bangladesh, những phần thuộc địa còn lại không còn quan trọng. Và nếu bạn quan sát thái độ của người Úc, New Zealand và Canada, những nước từng là thành viên của khối Thịnh Vượng Chung, khối này giờ đây chẳng còn ý nghĩa gì với họ. Trong mắt họ, những người chơi quan trọng hiện nay là Mỹ, là NATO và những tổ chức không chính thức tương tự ở Thái Bình Dương. Họ đang gắn mình với những cường quốc lớn tiếp theo, những quốc gia mà họ nghĩ họ chia sẻ nhiều nhất về mặt văn hóa và địa chính trị.
Hỏi: Giả sử không có một châu Âu hội nhập và giả sử Trung Quốc tiếp tục phát triển và trở nên vượt trội tại châu Á, liệu châu Âu có càng ngày càng trở nên không còn liên quan với người dân Đông Nam Á, trong đó có Singapore không?
Đáp: À, người ta vẽ biếm họa châu Âu như một nhà bảo tàng. Nhưng tôi nghĩ đây là một nơi có dân trí cao và cách cư xử giữa con người với nhau rất tốt, ví dụ, nếu bạn hỏi tôi muốn trải qua kỳ nghỉ cuối tuần ở đâu, tôi sẽ trả lời là ở Pháp. Tại sao? Bởi vì ở đó bạn sẽ được nhìn thấy một phong cách sống rất hòa nhã lịch thiệp. Người Pháp sẽ mang lại cho bạn một cuộc sống tốt ngay cả khi đó chưa phải là tiêu chuẩn sống của người Đức. Nếu có dịp ở châu Âu, tôi thích đi dạo vào cuối tuần ở những vùng ngoại ô xinh đẹp của Pháp. Mỗi nhân vật quan trọng của Pháp đều có một vườn nho để họ lui tới, với những vị chủ trang trại có nhân công hoặc người trông nom. Tất cả đều được trợ cấp bởi Chính sách Nông nghiệp Chung châu Âu. Đó là một cuộc sống rất dễ chịu: thức ăn ngon, cảnh vật xung quanh thơ mộng, giấc ngủ thoải mái sau bữa trưa. Người Pháp ngày nay không còn chạy theo hào quang nữa. Tôi nghĩ người Đức cũng vậy. Nhưng mỗi quốc gia phát triển đặc điểm riêng biệt của họ qua hàng thế kỷ.
Hỏi: Làm thế nào mà người châu Âu lại có thể xoay xở tạo nên một cuộc sống tuyệt vời như vậy?
Đáp: Họ công nghiệp hóa trước các quốc gia khác, trước Trung Quốc, và chiếm đoạt được phần còn lại của thế giới. Người Anh có đế chế Anh và người Pháp có đế chế Pháp. Người Bỉ có Congo – một quốc gia nhỏ bé ít hơn năm triệu người sở hữu một vùng đất châu Phi rộng mênh mông, với những nguồn tài nguyên khoáng sản khổng lồ mà Bỉ đã khai thác. Rồi sau đó quá trình phi thực dân hóa diễn ra và quy mô của những đế chế này bị giảm xuống. Thời đại của các đế chế - cách mà châu Âu thống trị thế giới – sẽ không bao giờ quay lại, ít nhất là trong hình thức đó. Nó có thể quay lại dưới một số hình thức khác. Xét về mặt kinh tế, bạn có thể thấy Trung Quốc thống trị một số nơi trên thế giới, nhưng đó không phải là tình trạng thực dân hóa thực sự.
Hỏi: Liệu người Nga sẽ đóng một vai trò lớn hơn trong một châu Âu phân mảnh?
Đáp: Tôi không nghĩ vậy. Người Nga xem họ là một cường quốc lớn, với chín múi giờ, một lãnh thổ khổng lồ và tài nguyên thiên nhiên dồi dào. Liên Xô cũ là một mối đe dọa an ninh, nhưng nước Nga ngày nay sẽ phải trải qua một thời gian khó khăn để có thể duy trì vị thế của một dân tộc mạnh. Dân số suy giảm, kinh tế phụ thuộc vào dầu khí và không thực sự có được một nền kinh tế xã hội. Tình trạng bi quan bao trùm bởi tỉ lệ tiêu thụ rượu đạt mức cao và việc phụ nữ sinh quá ít.
Hỏi: Một số lãnh đạo châu Âu tin rằng một phần giải pháp cho các vấn đề của châu Âu, theo sau cuộc khủng hoảng nợ, là việc thắt lưng buộc bụng. Nhưng tại một số quốc gia, những cuộc nổi loạn của cử tri đã trục xuất các lãnh đạo chủ trương ủng hộ tình trạng khắc khổ này, như tại Pháp, nơi mà Nicolas Sarkozy đã thất bại trong cuộc tái tranh cử năm 2012.
Đáp: Cuộc nổi loạn chống lại các biện pháp thắt lưng buộc bụng là một phản ứng tự nhiên trong một nền dân chủ phổ thông. Một số người trong số những người nổi dậy đã lên tiếng. “Chúng tôi không cần các biện pháp khắc khổ.” Cử tri quyết định cho ông ta một cơ hội. Nào hãy xem liệu họ cần hay không cần thắt lưng buộc bụng. Nếu thực tế họ không cần, thì cử tri đã lựa chọn đúng – mọi thứ rồi sẽ ổn thỏa và Sarkozy quả thật khờ dại. Nếu như thực tế họ cần, khi đó họ sẵn sàng đối mặt với tình thế khó khăn. Họ quay trở lại với tình trạng trước đây.
Hỏi: Ông có tin rằng họ cần các biện pháp thắt lưng buộc bụng?
Đáp: Tôi không nghĩ rằng các nhà lãnh đạo có lí trí của Pháp và Đức sẽ ủng hộ một động thái không hợp lòng dân và đi ra tranh cử nếu họ không tin tưởng một cách sâu sắc rằng động thái đó là cần thiết. Pháp đã lựa chọn thay đổi, Đức thì không. Người Đức ủng hộ mạnh mẽ Angela Merkel. Tôi không nghĩ Tổng thống Francois Hollande sắp sửa thay đổi quan điểm của bà Merkel. Người Pháp chỉ là chọn phương pháp dễ dàng hơn.
Hỏi: Có các chuyên gia, đặc biệt đến từ Mỹ, đã cho rằng thắt lưng buộc bụng là giải pháp tồi tệ nhất có thể trong lúc khủng hoảng, và trong khi điều này cần trong dài hạn, thì tăng trưởng là thứ cần trong ngắn hạn để kích thích nền kinh tế. Ông ủng hộ lập luận nào?
Đáp: Giữa hai bên, tôi sẽ chọn quan điểm của người châu Âu – những người rõ hơn người Mỹ về vấn đề của chính họ, người Mỹ thì luôn lạc quan và tin tưởng rằng ngày mai trời lại sáng.
Hỏi: Và ông có tin rằng họ nên bám vào những gì đã được thỏa thuận – một thỏa thuận đã được thúc đẩy bởi người Đức. Ông có tin rằng đó là một lối thoát cho các quốc gia châu Âu?
Đáp: Đó là lối thoát tốt nhất. Merkel và người Đức không ngốc nghếch. Họ là đất nước thành công nhất tại châu Âu vì họ rất tự giác kỷ luật.
Hỏi: Đức không phải đang làm mọi thứ vì lợi ích riêng của họ chứ?
Đáp: Không, họ muốn Pháp và các nước khác trong khu vực đồng Euro thành công vì họ muốn đồng Euro thành công.
Hỏi: Chuyển sang với các vấn đề xã hội, Singapore có thể học hỏi điều gì từ chính sách của châu Âu để gia tăng tỉ lệ sinh không?
Đáp: Làm sao bạn có thể thay đổi lối sống một cách dễ dàng được? Người Thụy Điển đã duy trì hiện trạng gần như hai con trong một gia đình vì họ là một cộng đồng đồng nhất và có các chính sách hỗ trợ rất tốt – như chăm sóc trẻ sơ sinh, trẻ mẫu giáo và những lợi ích suốt cho đến khi những đứa trẻ này lớn lên. Họ có thể làm như vậy vì họ cảm thấy họ là một bộ tộc và sẵn sàng hy sinh vì người khác. Làm sao để phỏng y theo đó? Trong một chừng mực nào đó thì Pháp đã làm được như vậy.
Hỏi: Ông đã đưa ra lập luận “một bộ lạc” khi nói về các nước Scandinavia – rằng họ rất cố kết và ủng hộ một nhà nước phúc lợi vì về mặt di truyền họ tương đồng với nhau. Ông có mở rộng lập luận này cho người Nhật và người Trung Quốc không, vì cả hai dân tộc này cũng tương đối đồng nhất về thành phần chủng tộc?
Đáp: Tôi đồng ý với trường hợp người Nhật. Đó là lý do tại sao họ không muốn dân nhập cư. Nhưng Trung Quốc thì không. Trung Quốc không phải là một bộ lạc đơn nhất, mà ngược lại, có rất nhiều bộ lạc trong đó. Có thể nói họ nói cùng một ngôn ngữ, sử dụng cùng một chữ viết, nhưng có nhiều giọng khác nhau trên khắp đất nước và không có chính phủ trung ương nào có thể bắt thi hành một chính sách đồng bộ đối với toàn thể đế chế này. Đó là lý do tại sao tại các tỉnh, họ nói rằng phép vua thua lệ làng. Trong mỗi tỉnh, họ có thể nói “Ở đây tôi là hoàng đế.” Đó là một đất nước rộng lớn với nhiều tỉnh khác nhau mang rất nhiều cách hành xử khác nhau.
Hỏi: Tình trạng căng thẳng cơ bản về chủng tộc ở châu Âu ngày nay có khác so với tình trạng này lúc ông ở đó vào những năm 1940 không?
Đáp: Rất khó để trả lời điều này vì tôi không sống ở đó. Con gái của (Bộ trưởng Cao cấp đã nghỉ hưu) Goh Chok Tong cưới một người Anh và sống gần Bradford. Ông có đến thăm các cháu của mình, những đứa trẻ có bề ngoài của người da trắng hơn là người Hoa. Ông nói với tôi rằng bọn trẻ rất hòa thuận với hàng xóm của chúng. Nhưng đó là do chúng là tầng lớp trung lưu.
Hỏi: Liệu điều này có thay đổi trong tương lai khi Trung Quốc trỗi dậy?
Đáp: Không, tôi không nghĩ vậy. Việc Trung Quốc trỗi dậy không có gì liên quan đến chuyện này. Người Nhật có một đất nước hùng mạnh trước chiến tranh, nhưng điều này không làm thay đổi quan điểm của người châu Âu về họ. Người châu Âu tin rằng họ là một dân tộc thượng đẳng, và người Trung Quốc cũng vậy. Vậy là hòa.
Hỏi: Một vấn đề với dân nhập cư, những người không thể hội nhập vào xã hội châu Âu, đó là khủng bố tự sinh trong nước. Chúng ta đã chứng kiến một số ví dụ cho tình trạng này…
Đáp: Không, chuyện này không liên quan đến chuyện hội nhập. Họ đơn thuần là những kẻ khủng bố. Ngay cả nếu họ hội nhập rồi, họ vẫn sẽ trở thành khủng bố, bởi vì họ tự biến thành người quá khích thông qua mạng Internet.
Hỏi: Ông có thấy lo lắng cho tình trạng phản ứng dữ dội chống lại người nhập cư, và sự nổi lên của các đảng cực hữu trong các hệ thống chính trị châu Âu? Điều này sẽ làm cho châu Âu trở nên xấu đi và phân mảnh?
Đáp: Tình trạng phân mảnh đã có sẵn ở đó. Chỉ là được tăng cường thêm, vậy thôi. Ngay cả khi những người dân nhập cư chỉ chiếm năm hoặc sáu phần trăm trong xã hội, thì sự phân mảnh vẫn ở đó. Nghĩ mà xem, bạn có thể phân loại thế giới theo những chủng tộc sau: da trắng, da vàng, da đen, da nâu; và bạn chỉ có thể trộn lẫn và hòa nhập nội trong mỗi màu da. Ví dụ, nếu một người Trung Quốc lấy một người Nhật Bản hoặc một người Việt Nam, thì đứa con có thể giả là người Trung Quốc hay người Việt Nam hay người Nhật Bản.
Hỏi: Ông sẽ bình chọn ai trong tất cả các vị lãnh đạo châu Âu mà ông đã gặp trong vòng 50 năm qua là người để lại ấn tượng với ông nhiều nhất?
Đáp: Cũng khó nói. Về mặt lịch sử, Winston Churchill nổi bật nhất. Ông là một nhà lãnh đạo vĩ đại vì nếu như ông không bất chấp đối đầu với những khó khăn dường như không thể vượt qua để chống lại Đức, thì thế giới hẳn đã rất khác. Thái độ của ông hoàn toàn mang tính bất chấp. “Chúng ta sẽ chiến đấu trên những bãi biển, chúng ta sẽ chiến đấu trên các bãi đáp, chúng ta sẽ chiến đấu trên ruộng đồng, trên đường phố, chúng ta sẽ chiến đấu trên các ngọn đồi. Chúng ta sẽ không bao giờ đầu hàng.” Lệnh tổng động viên của ông tuy phát ra với một giọng nói ngọng nhưng đã vận động được niềm tin và toàn thể dân tộc Anh ủng hộ ông, trong khi Pháp lại không có một vị lãnh đạo như vậy và họ đã nhượng bộ. Thống chế Petain sau khi rời quân ngũ đã tham gia chính trường và phục vụ cho chính quyền Vichy của Pháp. Winston Churchill là một nhân vật rất đặt biệt so với những người khác trong cùng thời kỳ lịch sử đó. Nếu như không có ông và Lực lượng Không quân Hoàng gia, nước Anh đã bị dày xéo bởi không quân Đức (Luftwaffe). Nhưng tinh thần và khí thế mà ông bơm vào các phi công của mình đã cứu được Anh. Sau đó Nhật tấn công Trân Châu Cảng và điều này đã dồn Mỹ vào cuộc chiến. Vì vậy đây là vận may cho ông. Nhưng ông vẫn một mình chống chọi lại đến một năm sau đó.