阮攸《龙城琴者歌》- Nguyễn Du《Long Thành Cầm Giả Ca》
杨淑涛《工笔仕女画》- Dương Thụ Đào《Bức họa thiếu nữ》
Lời tựa của Nguyễn Du
龙城琴者。不知姓氏。闻其幼年从学拨阮琴于黎宫花嫔部中。西山兵起。旧乐死散。其人流落市廛。挟技以遨。属散部。所弹皆御前供奉曲。非外人所闻。遂称一时绝技。余少时。探兄抵京。旅宿鉴湖店。其傍西山诸臣大集女乐。名姬不下数十。其人独以阮琴声擅场。颇能歌。作俳谐语。一坐尽顚倒。数赏以大白。辄尽。缠头无算。金帛委积满地。余时匿身暗中。不甚明白。后见之兄处。短身阔脸。额凸面凹。不甚丽。肌白而体丰。善修饰。淡眉浓粉。衣以红翠绡裳。绰绰然有余韵。性善饮。喜浪谑。眼矐矐。眶中无一人。在兄家每饮辄尽醉。呕吐狼藉。卧地上。同辈非之。不恤也。后数载。余从家南归。不到龙城若十年矣。今春将奉命北使。道经龙城。诸公辱饯于宣抚衙。毕召在城女乐。少姬数十。并不识名面。迭起歌舞。继闻琴声清越。迥异时曲。心异之。视其人。颜瘦神枯。面黑。色如鬼。衣服并粗布。败灰色。多白补。默坐席末。不言亦不笑。其状殆不堪者。不复知为谁何。惟于琴声中似曾相识。侧然于心。席散。质之乐人。即其人也。嗟乎。是人何至此耶。俯仰徘徊。不胜今昔之感。人生百年。荣辱哀乐其可量耶。别后。一路上。深有感焉。因歌以托兴。
Người gảy đàn đất Long Thành không rõ họ tên là gì. Nghe nói thuở nhỏ, nàng học đàn Nguyễn trong đội nữ nhạc ở cung vua Lê. Quân Tây Sơn kéo ra, các đội nhạc cũ người chết, kẻ bỏ đi. Nàng lưu lạc ở các chợ ôm đàn hát rong. Những bài nàng gảy đều là những khúc Cung Phụng gảy cho vua nghe, người ngoài không hề được biết, cho nên tài nghệ của nàng nổi tiếng hay nhất một thời. Hồi còn trẻ (1792-1793? - khoảng 26 tuổi), tôi đến kinh đô thăm anh tôi (Nguyễn Nễ), ở trọ gần Giám hồ (hồ Gươm). Cạnh đó các quan Tây Sơn mở cuộc hát lớn, người hát đẹp có đến vài chục người. Nàng nổi tiếng nhờ ngón đàn Nguyễn. Nàng hát đã hay mà còn khéo nói khôi hài, mọi người say mê, đua nhau ban thưởng từng chén rượu lớn, nàng uống hết ngay. Tiền thưởng nhiều vô kể, tiền và lụa chồng đầy mặt đất. Lúc ấy tôi ngồi trong bóng tối, không thấy rõ lắm. Sau được gặp ở nhà anh tôi. Nàng người thấp, má bầu, trán nhô, mặt gẫy, không đẹp lắm, nhưng nước da trắng trẻo, thân hình đẫy đà, khéo trang điểm, lông mày thanh, má đánh phấn, áo màu hồng, quần lụa cánh chả, có vẻ phong nhã. Nàng hay uống rượu, hay nói pha trò, con mắt long lanh, hầu như không để ai vào trong mắt. Khi ở nhà anh tôi mỗi lần uống rượu thì nàng uống say đến nỗi nôn bừa bãi, nằm lăn ra đất, người ngoài có chê trách thì nàng cũng không lấy làm điều.
Sau đó vài năm, tôi rời nhà về Nam (Thái Bình), mấy năm liền không trở lại Long Thành. Mùa xuân năm nay (1813 - khoảng 47 tuổi) tôi lại phụng mệnh đi sứ sang Trung Quốc, đi qua Long Thành. Các bạn mở tiệc tiễn tôi ở dinh Tuyên phủ, có gọi tất cả vài chục nữ nhạc, tôi đều không biết mặt biết tên. Chị em thay nhau múa hát. Rồi nghe một khúc Cung Phụng (đàn Nguyễn) trong trẻo nổi lên, khác hẳn những khúc thường nghe, tôi lấy làm lạ, nhìn người gảy đàn thì thấy một chị gầy gò, vẻ tiều tuỵ, sắc mặt đen sạm, áo quần mặc toàn vải thô bạc thếch, vá nhiều mảnh trắng, ngồi im lặng ở cuối chiếu, chẳng hề nói cười, hình dáng thật khó tả. Tôi không biết nàng là ai, nhưng nghe tiếng đàn thì dường như đã quen biết, nên động lòng thương. Tiệc xong, hỏi thì chính là người cũ hai mươi năm trước. Than ôi! Người ấy sao đến nỗi thế! Tôi bồi hồi, không yên, ngửng lên cúi xuống, ngậm ngùi cho cảnh xưa và nay. Người ta trong cõi trăm năm, những sự vinh nhục buồn vui thật không lường được. Sau khi từ biệt trên đường đi, cảm thương vô hạn nên làm bài ca sau, để ghi lại nỗi niềm.
龙城琴者歌
龙城佳人，
Long thành giai nhân,
不记名字。
Bất ký danh tự.
独善絃琴，
Độc thiện huyền cầm,
举城之人以琴名。
Cử thành chi nhân dĩ cầm danh.
学得先朝宫中供奉曲，
Học đắc tiên triều cung trung “Cung phụng” khúc,
自是天上人间第一声。
Tự thị thiên thượng nhân gian đệ nhất thanh.
余在少年曾一见，
Dư tại thiếu niên tằng nhất kiến,
监湖湖边夜开宴。
Giám Hồ hồ biên dạ khai yến.
此时三七正芳年，
Thử thời tam thất chánh phương niên,
春风掩映桃花面。
Xuân phong yểm ánh đào hoa diện.
酡颜憨态最宜人，
Đà nhan hám thái tối nghi nhân,
历乱五声随手变。
Lịch loạn ngũ thanh tuỳ thủ biến.
缓如凉风度松林，
Hoãn như lương phong độ tùng lâm,
清如只鹤鸣在阴。
Thanh như chích hạc minh tại âm.
烈如荐福碑头碎霹靋，
Liệt như Tiến Phúc bi đầu toái phích lịch,
哀如庄舄病中为越吟。
Ai như Trang Tích bệnh trung vi Việt ngâm.
听者靡靡不知倦，
Thính giả mỹ mỹ bất tri quyện,
尽是中和大内音。
Tận thị Trung Hoà Đại Nội âm.
西山诸臣满座尽倾倒，
Tây Sơn chư thần mãn toạ tận khuynh đảo,
彻夜追欢不知晓。
Triệt dạ truy hoan bất tri hiểu.
左抛右掷争缠头，
Tả phao hữu trịch tranh triền đầu,
泥土金钱殊草草。
Nê thổ kim tiền thù thảo thảo.
豪华意气凌公侯，
Hào hoa ý khí lăng công hầu,
五陵年少不足道。
Ngũ Lăng niên thiếu bất túc đạo.
并将三十六宫春，
Tính tương tam thập lục cung xuân,
换取长安无贾宝。
Hoán thủ Trường An vô giá bảo.
此夕回头二十年，
Thử tịch hồi đầu nhị thập niên,
西山败后余南迁。
Tây Sơn bại hậu dư Nam thiên.
咫尺龙城不复见，
Chỉ xích Long Thành bất phục kiến,
何况城中歌舞莚。
Hà huống thành trung ca vũ diên.
宣抚使君为余重买笑，
Tuyên phủ sứ quân vị dư trùng mãi tiếu,
席中歌妓皆年少。
Tịch trung ca kỹ giai niên thiếu.
席末一人发半华，
Tịch mạt nhất nhân phát bán hoa,
颜丑神枯形略小。
Nhan xú thần khô hình lược tiểu.
狼藉残眉不饰粧，
Lang tạ tàn my bất sức trang,
谁知便是当年城中第一调。
Thuỳ tri tiện thị đương niên thành trung đệ nhất điệu.
旧曲新声暗泪垂，
Cựu khúc tân thanh ám lệ thuỳ,
耳中静听心中悲。
Nhĩ trung tĩnh thính tâm trung bi.
猛然亿起二十年前事，
Mãnh nhiên ức khởi nhị thập niên tiền sự,
监湖湖边曾见之。
Giám Hồ hồ biên tằng kiến chi.
城郭推移人事改，
Thành quách suy di nhân sự cải,
几度桑田变苍海。
Kỷ độ tang điền biến thương hải.
西山基业一旦尽消亡，
Tây Sơn cơ nghiệp nhất đán tận tiêu vong,
歌舞空留一人在。
Ca vũ không lưu nhất nhân tại.
瞬息百年曾几时，
Thuấn tức bách niên tằng kỷ thì,
伤心往事泪沾衣。
Thương tâm vãng sự lệ triêm y.
南河归来头尽白，
Nam Hà quy lai đầu tận bạch,
怪底佳人颜色衰。
Quái để giai nhân nhan sắc suy.
双眼瞪瞪空想像，
Song nhãn trừng trừng không tưởng tượng,
可怜对面不相知。
Khả liên đối diện bất tương tri.
Long Thành Cầm Giả Ca
Người đẹp Long Thành
Họ tên không được biết
Riêng thạo đàn huyền cầm
Dân trong thành gọi nàng là cô Cầm
Gảy khúc “Cung phụng” từ triều vua xưa
Một khúc đàn hay tuyệt từ trời đưa xuống thế gian.
Nhớ hồi trẻ tôi đã gặp nàng một lần
Bên hồ Giám trong một đêm yến tiệc
Tuổi cô cỡ hai mươi mốt
Áo hồng ánh lên khuôn mặt đẹp như hoa
Rượu đậm thêm nét mặt ngây thơ khả ái
Ngón tay lướt năm cung réo rắt
Tiếng khoan như gió thổi qua rừng thông
Thanh trong như đôi hạc kêu nơi xa xôi
Mạnh như sét đánh tan bia Tiến Phúc
Sầu bi như Trang Tích lúc đau ốm ngâm rên tiếng Việt
Người nghe nàng say sưa không biết mệt
Trong khúc nhạc đại nội Trung Hoà.
Quan tướng nhà Tây say rượu nghiêng ngả
Lo vui chơi suốt đêm không nghỉ
Bên phải bên trái tranh nhau cho thưởng
Tiền bạc coi thường có nghĩa chi.
Vẻ hào hoa hơn bậc vương hầu
Giới trẻ nơi Ngũ Lăng không đáng kể
Dường như ba mươi sáu cung xuân
Nay Tràng An đã hun đúc được một báu vật vô giá.
Trong đầu nhớ lại đã hai mươi năm
Tây sơn thua bại, tôi vào Nam
Long Thành gần mà cũng chẳng được thấy
Còn nói chi đến chuyện múa hát trong thành.
Nay Tuyên phủ sứ bày cuộc vui đãi tôi
Ca kỹ trẻ xinh cả một đám
Chỉ có một kẽ tóc hoa râm ngồi cuối phòng
Mặt xấu, sắc khô, người hơi nhỏ
Mày phờ phạc không điểm phấn tô son
Sao mà đoán được người này là đệ nhất danh ca một thời.
Điệu nhạc xưa làm ta thầm nhỏ lệ
Lắng tai nghe lòng càng đau xót
Tự nhiên nhớ lại hai mươi năm trước
Bên hồ Giám trong dạ tiệc ta đã thấy nàng
Thành quách đã chuyển, người cũng đổi thay
Nương dâu trở thành biển cả đã nhiều
Cơ nghiệp Tây sơn cũng đà tiêu tán
Sót lại đây còn người múa ca.
Thấm thoắt trăm năm có là bao
Cảm thương chuyện cũ dùng áo thấm nước mắt
Ta từ Nam trở lại, đầu bạc trắng
Trách làm sao được sắc đẹp cũng suy tàn.
Hai mắt trừng lên tưởng nhớ chuyện xưa
Thương cho đối mặt mà chẳng nhìn nhận ra nhau.